میرزای همیشه تنها

مهری شیر محمدی

اشاره:

در سالروز شهادت میرزا کوچک خان جنگلی نگاهی انداخته ایم به میراثش ؛ از قیام آزادی خواهانه او تا خانه ـ موزه اش در رشت.

چهارشنبه ی گذشته همراه با اربعین حسینی ، ایرانیان یاد و خاطره بزرگ مردی را گرامی داشتند که رهبر نهضتی به نام جنگل بود؛ نهضتی که با طبیعت و آزادگی گره خورد و میرزایش ، کوچک خان جنگلی ، بزرگمردی شد که تاریخ ایران به آن افتخار کرد. آزادیخواهی که در مبارزه با بیگانگان و مزدوران داخلی ، آزادی و استقلال را برای میهن خود می خواست . درختان گیلان که به سرخی آذر می نشینند؛ اسطوره سیاووشی دیگر تداعی می شود . به 11آذر ماه که نزدیک می شویم ، مرگ دلخراش یونس استادسرایی ؛ تنها یاور غیر ایرانی اش ، گائوک آلمانی این سؤال را در اذهان پیش می آورد که چرا حرکت های عدالت خواهانه در ایران چنین سرنوشت تلخی داشته اند؟ سرنوشت نهضت جنگل هم کم از جنبش مشروطه نداشت و نطفه سربرآورده از خاکستر مشروطه در جنگل های گیلان یخ زد.

*علل شکست نهضت جنگل

«جمشید شمسی پور خشتاونی»، پژوهشگر در تاریخ جنبش جنگل ، در باره ریشه های پیدایش این نهضت می گوید: هسته اصلی این جنبش در گیلان، توسط اشخاصی نظیر غلامعلی باباماسوله و عبدالعزیز شریعتمدار تالشی به وجود آمد . بابا ماسوله به کمک برخی سران نهضت مشروطه تهران نظیر میرزا کوچک خان ، میرزا حسین خان کسمایی ، حاج احمد کسمایی و بهاءالدین املشی توانست هسته ی اصلی اتحاد اسلام را در گیلان پایه گذاری کند. این هسته ابتدایی منجرشد تعدادی از سران مشروطه تهران گرد هم آمده و پایه های نهضت جدید ، در اردیبهشت 1394 هجری شمسی در گیلان شکل بگیرد.

وی ادامه می دهد: بعد از قوام اتحاد اسلام ، مشروطه خواهان دیگری نظیر احسان خان دوستدار و خالو قربان ـ که دیدگاه کمونیستی داشتند ـ به جنبش پیوستند . در مرحله دوم بعد از مصالحه حاج احمد کسمایی با دولت و راهپیمایی بزرگ جنگلیان از غرب به شرق گیلان ، حسن خان آلیانی ، خان فومنات ، حامی اصلی نهضت شد.

شمسی پور، نهضت را به 3 دوره زمانی تقسیم کرده ، می افزاید : اولین مرحله ، حمایت های حاج احمد کسمایی ، خان کسما و گوراب زرمیخ بود ولی به دلیل اختلاف در شکل مبارزه با مشروطه خواهان پیرامون میرزا ، از نهضت جدا و پایگاه جنگلیان در کسما و گوراب زرمیخ متزلزل شد. مرحله دوم ، وقتی بود که جنگلیان پایگاه جدید خود در شرق گیلان جستجو و با راهپیمایی بزرگی به سمت تنکابن حرکت کردند و در پی حوادثی که منجر به تسلیم شدن دکتر حشمت شد، مجبور شدند دوباره به غرب گیلان برگشته و این بارمورد حمایت های مادی و معنوی معین الرعایا یعنی حسن خان آلیانی قرار گرفتند.

وی می گوید : مرحله سوم ، بهار 1299 هجری شمسی ، به بار نشستن فعالیت های نهضت بود. ابتدا رشت به تصرف جنگلیان قرار داشت . ولی بار دیگر اختلافات ایدئولوژیک میرزا ، با دیدگاه های کمونیستی احسان الله خان و خالو قربان ، منجر شد میرزا تبعید خود خواسته ای را به قعر جنگل های کیش دره داشته باشد. از اینجا به بعد عناصر نفوذی شکاف های ایجاد شده در نهضت را عمیق تر کردند.

*میرزا به دنبال اتحاد برابری ، عدالت و کاهش ظلم بود

این پژوهشگر می گوید : تابستان 1299 هجری شمسی فردی به نام حیدرعمواوغلی که دیدگاه های سنتی کمونیستی داشت و مخالف حرکت های افراطی احسان خان الله بود ، وارد نهضت شد  تا وفاق و همدلی بین آنها ایجاد کند، اما توطئه ملاسرا موجب اسارت وی شد و با دست به دست شدن 2 ماهه رشت بین نیروهای روس و انگلیس و قزاق های دولتی ، رشت فلج و نهضت در سراشیبی سقوط قرار گرفت.

شمسی پور که خود اهل روستای خشکنودهان آلیان است تاکید می کند : میرزا هیچگاه به دنبال جدا کردن گیلان از کشور نبود . او همانند دیگر مشروطه خواهان به دنبال ایجاد برابری ، عدالت و کاهش ظلم به کشاورزان بود و این حتی در مرامنامه هایی که بین میرزا و لنین رد و بدل شده ، به خوبی پیداست . میرزا دیدگاه های کمونیستی نداشت و اگر در مرحله ای راضی به توافق با روس ها شد ، نه با پذیرفتن دیدگاه های لنین ، بلکه با هدف جلوگیری از مداخله های انگلیس در امور کشور بود.

شمسی پور:اضافه می کند : انگلیس ضربه نهایی را به پیکره زخمی نهضت زد و با نفوذ دادن شخصیتی مانند سردار ثقفی به نهضت ـ که رئیس ژاندارمری رشت بود ـ توانست در حسن خان نفوذ کند. عملاً در ماه های آخر میرزا تصمیم گیرنده در نهضت نبود ، بلکه حسن خان آلیانی بود که بی خبرانه نقشه های سردار ثقفی را اجرا می کرد.در همین میان با پشت کردن روس ها به میرزا ، انگلیس با مهره دست نشانده اش رضا قزاق توانست یک جنبش مردمی دیگر را خفه کند.

*خانه میرزا و نمایش اسناد و روزنامه های جنگل

اگرچه یاران میرزا ، یک به یک به او پشت کردند و او تنها در گردنه گیلوندان یخ زد؛ ولی در خانه اش در محله استاد سرای رشت به روی همگان باز است.

خانه اش مخروبه ای بیش نبود و در شبی که مجوز تخریب آن صادر شد مرتضی شگفت ، شهردار فرهنگ دوست وقت رشت در جریان مجوز ساخت خانه قرار می گیردو مانع تخریب بیشتر می شود.این خانه نمونه ای در حفظ میراث تاریخی رشت است که با مشارکت های مردمی خودش را اداره کرد. شهرداری سال 1392 خانه را به یک مجموعه دار داد و مقرر شد در  طبقه همکف این خانه به طور ثابت اسناد نهضت جنگل نمایش داده شود.

«مهران اشراقی» مدیر این خانه ـ موزه درباره نمایشگاه های متعددی که در طبقه فوقانی خانه میرزا برپا کرده می گوید:خانه میرزا یکی از پتانسیل های گردشگری در استان گیلان است و برخی مسافران به کرات به این خانه سر می زنند و علت آن تنوع اسناد نمایش داده شده و تغییر اسناد در زمان های مختلف است.

وی می گوید : از سال 92 تاکنون ، 32 نمایشگاه تاریخی در خانه برگزار کرده ام .اگر این روزها به خانه میرزا سری بزنید نشریات نهضت جنگل ، بخش دیگری از وقایع را برای شما تشریح می کند.

منبع : روزنامه همشهری